Başlıca Kıyı Tipleri, Özellikleri ve Oluşum Süreçleri

Başlıca Kıyı Tipleri, Özellikleri ve Oluşum Süreçleri

Dünya’da bir birinden farklı kıyı tipleri oluşmuştur. Bu farklılıkların oluşmasında;

• Dalga ve akıntılar,
• Dağların kıyıya uzanış doğrultusu,
• Kıyılardaki kıta sahanlığı (şelf alanı),
• Gelgit genliği,
• Matematik konum (enlem etkisi)
• İklim farklılıkları,
• Kıyıların jeomorfolojik özellikleri,
• Akarsuların denize dökülmesi, gibi durumlarda kıyılar da şekil olarak değişmektedir.

Başlıca Kıyı Tipleri ve Özellikleri

1) Enine Kıyı Tipi (Enine Kıyılar)

Özellikleri:

Dağların denize dik uzanlığı kıyılarda görülen kıyı şeklidir. Dağlar arasında kalan çöküntü alanlarının deniz suyu altında kalmasıyla kıyı çok girintili – çıkıntılı bir görünüm oluşturur. Bu tür kıyılarda;

• Kıyı çok girintili, çıkıntılıdır,
• Koy, körfez ve liman sayısı fazladır,
• Şelf alanı geniştir,
• Delta oluşumu daha kolaydır,
• Denizel kıyı ikliminin özellikleri dağlar arasındaki çöküntü ovalarından iç kesimlere daha kolay sokulur,
• Limanların iç kesimlerle olan bağlantısı (Hinterlandı geniştir) daha kolaydır,
• Yaz ve plaj turizmine uygun yerlerdir.

Türkiye’de, Ege Denizi kıyıları, Dünya’da ise Balkan ve Kafkas Dağları kıyıları, Batı Alaska kıyılarının bir kısmı, Batı Haiti kıyıları ile Yeni Zelanda kıyılarının bir kısmı örnek olarak gösterilebilir.

2) Boyuna Kıyı Tipi (Boyuna Kıyılar)

Özellikleri:

Dağların kıyı çizgisine paralel uzandığı kıyı şeklidir. Bu tür kıyılarda;

• Kıyı sade bir görünüme sahiptir,
• Girinti ve çıkıntı az olduğu için koy, körfez ve liman sayısı azdır,
• Şelf alanı (kıta sahanlığı) dardır, [deniz birden derinleşir]
• Delta oluşumu zordur,
• Denizin ılıman etkisi iç kesimlere sokulamaz, [ Kıyı gerisinde yükselen duvar gibi dağlar kıyı kesiminde görülen ılıman ve nemli havanın iç kesimlere girmesini engeller ]
• Limanların iç kesimlerle olan bağlantısı zor olduğu için limanlar fazla gelişemez,
• Dik, falezli kıyılar çoktur,
• Plaj turizmine uygun sahillar sınırlıdır.

Türkiye’de başta Karadeniz ve Akdeniz kıyıları, Dünya’da ise; Güney Şili kıyıları, ABD’nin batyı kıyıları, Hindistan’ın Hint Okyanusu kıyıları örnek olarak gösterilebilir.

3) Ria Kıyı Tipi

Özellikleri:

Ria tipi kıyılar, kıyıya dik olarak uzanan akarsu vadilerinin sular altında kalması sonucu oluşan kıyı şekilleridir. En tipik örnekleri İspanya’nın Kuzeybatı kıyılarında bulunduğu için adını buradan almıştır. Bunların fiyortlardan farkı vadilerin, buzul vadisi değil, akarsu vadisi olmasıdır. Türkiye’de Güney Ege kıyıları (Menteşe Yöresi), İstanbul ve Çanakkale Boğazları ile Haliç bu tip kıyılardandır. Bretagne (Kuzeybatı Fransa), Cornwall (İngiltere), Güneybatı Kore’de, Güneybatı İrlanda’da görülür.

4) Dalmaçya Kıyı Tipi

Özellikleri:

Denize paralel uzanan dağlar arasındaki vadilere deniz suyunun dolmasıyla oluşan kıyı eklidir. Bu kıyılar Adriyatik Denizi’ndeki Hırvatistan kıyılarında, İran, Aşağı Birmanya, Malakka, Doğu Venezuela, Batı Kolombiya, Ekvador, Güney Kaliforniya, San Fransisko’da ve Ohotsk Denizi’nin kuzey kıyılarında görülür. Türkiye’de ise Akdeniz’de Finike – Kaş arasında (Antalya) bu tür kıyılara rastlanır.

5) Limanlı Kıyılar

Özellikleri:

Limanlı kıyılar geniş tabanlı vadilerin deniz suları altında kalmasıyla ya da koy ve körfezlerin kıyı oklarıyla kısmen kapatılması sonucu oluşan kıyı şeklidir. Koyların kıyı okları ile kapanması, açık deniz etkisine karşı korunaklı limanların oluşmasını sağlamıştır. En güzel örnekleri; Karadeniz’in kuzeyinde Odesa ve Dinyeper limanları, New York güneyinde, Batı Patagonya’da, Pikardia-Normandiya (Fransa) kıyılarında da görülür. Türkiye’de Kuzey Ege kıyılarında, Büyük Çekmece ve Küçük Çekmece kıyıları örnek olarak gösterilebilir.

6) Haliçli Kıyılar

Özellikleri:

Haliç tipi kıyılar gel-git olayının etkili olduğu yerlerde akarsuların ağızlarının genişlemesi ile oluşan kıyılardır. Kuzey Avrupa kıyılarındaki önemli limanlar buna örnektir. Türkiye’de gel-git olmadığı için bu tür kıyılara rastlanmaz. İstanbul’da bulunan haliç ismen haliç olup bu kıyı şeklini belirtmez. Haliç ria kıyı tipine örnektir.

7) Fiyord Kıyı Tipi

Özellikleri:

Buzul vadilerinin sular altında kalmasıyla fiyortlu kıyılar meydana gelir. Fiyort tipi kıyıların bulunduğu bölgelerde çok sayıda koy, körfez ve yarımada meydana gelir. En güzel örnekleri Kanada’nın kuzey kıyıları, İskandinav Yarımadası kıyıları ve Güney Şili kıyılarında görülür. Türkiye kıyılarında buzullar etkili olmadığı için (matematik konum) bu tür kıyılara rastlanmaz.

8) Skyer Kıyı Tipi

Özellikleri:

Buzulların etkisi ile oluşan hörgüçkaya ve morenlerin sular altında kalması ile meydana gelen kıyılara skayer kıyı adı verilir. En güzel örnekleri Kanada, İskoçya , İrlanda, Alaska Güney Şili, Güney Alaska, İsveç, Norveç, ve Finlandiya’da görülür. Türkiye kıyılarında buzullar etkili olmadığı için (matematik konum) bu tür kıyılara rastlanmaz.

9) Watt Kıyı Tipi (Watt Kıyılar)

Özellikleri:

Gelgit olayının belirgin olduğu alçak kıyılarda sular çekildiğinde deniz dipleri yüzeye çıkar. Bu durumun görüldüğü yerlerdeki kıyı şekline watt kıyı tipi denir. Batı Avrupa kıyılarında görülür. Türkiye’de gel-git genliği düşük olduğu için bu kıyı tipi görülmez (Özel konumdan dolayı).