1. DÜNYA’NIN GÜNLÜK HAREKETİ

DÜNYANIN GÜNLÜK HAREKETİ VE SONUÇLARI

DÜNYA’NIN HAREKETLERİ 

Soru çıkması itibariyle Dünya’nın iki türlü hareketi vardır: 

1. Günlük (Kendi ekseni etrafındaki) Hareketi,

2. Yıllık (Güneş Etrafındaki) Hareketi.

1. DÜNYA’NIN GÜNLÜK HAREKETİ

Dünya’nın kendi ekseni etrafında tam bir devir yapmasına  Günlük Hareket  denir.

Dünya, kendi ekseni etrafında batıdan doğuya doğru döner. Bu dönüşünü 24 saatte tamamlar. Bir dönüşü için geçen bu süreye bir gün denir.   Dünya’nın kendi ekseni etrafındaki hızı ekvatorda yaklaşık olarak saatte 1670 km’dir.Bu hız kutuplara doğru azalır ve kutup noktalarında 0  km olur.  Dünya’nın hızının hissedilmemesinin nedeni atmosferle birlikte dönmesidir.
      
Dünya’nın kendi ekseni  etrafında dönüşü sırasında iki türlü hız ortaya çıkar;

a)Açısal Hız:Dairesel hareket yapan bir cismin birim zamanda taranan açıya açısal hız denir. Açısal hız, her enleminde aynıdır. 24 saatte 3600 derece taranır. Bir saatte 15°, 4 dakikada 1° dir. Bundan dolayı bir boylam üzerindeki bütün noktalarda yerel saat aynıdır. 

b)Çizgisel Hız:Cisimlerin birim zamanda aldığı yola çizgisel hız  denir. Dünya’nın çizgisel hızı  her enlemde aynı  değildir. Hızın en yüksek olduğu  yer  Ekvatordur  ve  saatte 1670 km’dir. Bu hız kutuplara doğru azalır ve kutup noktalarında 0 km olur. 

Çizgisel hızın farklı olmasına bağlı olarak Ekvator ve çevresinde güneş hızlı doğar ve hızlı batar. Kutuplara doğru gittikçe güneşin doğuş batış süresi uzar.  Çizgisel hızın farklı olması yer çekimini de etkiler. Ekvatorda çizgisel hız ve savrulma fazla olduğu için yer çekimi az, kutuplara doğru ise çizgisel hız ve savrulma azaldığı için yer çekimi artar.

Eğer çizgisel hız  iki kat artsaydı bir gün 12 saat olurdu, böylece iki meridyen arası  yerel saat farkı 2 dakika olurdu. Çizgisel hız iki kat azalsaydı bir gün 48 saat olurdu,  böylece iki meridyen arası yerel saat farkı 8 dakika olurdu.

 Dünya’nın yuvarlak  olmasından dolayı güneşe bakan yüzü aydınlık, diğer yüzü karanlıkta kalır. Dünya’nın dönmesiyle gece ve gündüz birbirini  izler. Ancak yer ekseninin yörünge düzlemine dik olmamasından dolayı  gece gündüz  süreleri yıl içerisinde değişir. 

Dünya’nın aydınlık ve karanlık kısımlarını  birbirinden ayıran sınıra aydınlanma

çemberi denir.

Dünya’nın batıdan doğuya doğru dönmesi, güneşin doğu-dan doğmasına  ve batıdan batmasına neden olur. Buna bağlı olarak da ana yönler oluşur.

Günlük Hareketinin Sonuçları: 

1. Gece ve gündüz ardalanır. 

2.  Güneş ışınlarının gün içerisinde yere düşme açıları değişir. Sabah ve akşam  güneş ışınları eğik,  öğlen vakti ise en yüksek açıyla gelir.

3. Gölge boyları ve yönleri değişir.

4. Günlük sıcaklık farkları oluşur. Gün içerisinde en yüksek sıcaklıklar öğleden sonra görülürken, en düşük sıcaklıklar da güneşin doğduğu andır.

5.  Gün içerisinde basınç değişimleri oluşur. Bunun sonucunda günlük  (meltem) rüzgârlar oluşur.

6. Kurak ve yarı kurak bölgelerde taşlarda mekanik çözülme gerçekleşir.

7.  Merkezkaç (coriolis) kuvveti oluşur. Bunun sonucunda;Sürekli  Rüzgârların ve okyanus  akıntılarının yönlerinde sapmalar meydana gelir.

8. 30 ve 60 enlemleri civarında dinamik basınç merkezleri oluşur.

9. Yerel saat farkları meydana gelir.

DÜNYANIN GÜNEŞ ETRAFINDAKİ HAREKETİ 

YILLIK HAREKET

Dünya, elips şeklindeki bir yörüngede Güneş etrafında dolanır. Bir tam dönüşünü 365 gün 6 saatte tamamlar. Buna bir yıl denir. 

Dünya’nın Güneş etrafındaki hareketi sırasında izlediği yola yörünge  denir.

Dünya’nın yörüngesinden geçen düzleme yörünge düzlemi  veya  ekliptik  düzlem adı verilir. 

Dünya yörüngesi 939 milyon km uzunluğundadır. Dünya bu yörüngede ortalama 107.118 km/h’ten  (saniyede 30 km) daha hızlı dönmektedir.

Dünya’nın   güneşe  olan   ortalama uzaklığı 149.5  Milyon km’dir.

Dünya’nın yörüngesi elips şeklindedir. 

Bu nedenle Dünya’nın Güneşe olan uzaklığı yıl içerisinde değişir.Bu sebebten dolayı dünyanın dönüş hızında değişmeler meydana gelir ve mevsim sürelerinde etkili olur. 

Dünya’nın Güneşe en yakın olduğu döneme (3 Ocak - 147 milyon km) günberi (perihel), denir, Dünya’nın yörüngedeki hızı artar ve Şubat ayı 2 gün kısa sürer. En uzak olduğu döneme (4 Temmuz - 152 milyon km) günöte  (aphel) denir,yörüngedeki hızı azalır ve yaz ayları 2 gün uzun sürer.

Dünya’nın Güneş’e bazen yaklaşıp, bazen de uzaklaşması  yeryüzünde sıcaklık  değişikliğine yol açmaz. Çünkü uzay boşluğunda güneş ışınlarını  tutacak  bir  gaz  yoktur. 

Kuzey ve Güney yarım kürelerin farklı zamanlarda ısınıp soğumasının temel nedeni,  Güneş ışınlarının yeryüzüne düşme açılarıdır. Mesela Dünya’nın Güneşe en uzak  olduğu aylar olan Haziran ve Temmuz aylarında Kuzey Yarım Küre’de Yaz mevsimi yaşanır. Bunun nedeni Haziran ayında Güneş ışınlarının Kuzey Yarım Küre’de yere değme açısının büyümesidir.Ocak ayında ise yakın olmasına rağmen soğuktur çünkü ışınları eğik alır.

NOT: Yine bu konu ile ilgili dünyanın güneşe yaklaşması uzaklaşması,dönüş hızının artması azalması,ayların süresi mevsim sürelerinin değişmesi gibi olayların sebebi yörüngenin elips olmasıdır.

Dünyanın Yıllık Hareketinin Sonuçları: 

1. Güneş ışınlarının bir noktaya geliş açısı değişir. 

2. Sıcaklık yıl içinde değişir.

3. Gölge uzunlukları yıl içinde değişir.

4. Güneşin ufukta doğup battığı yer ve zamanı değişir.

5. Gece ve gündüz süreleri de yıl içerisinde değişir.

6. Muson rüzgârları oluşur.

7. Mevsimler oluşur.

DÜNYA’NIN EKSEN EĞİKLİĞİ VE SONUÇLARI 

Dünya’nın eksen eğikliğinin anlaşılabilmesi için şu terimlerin bilinmesi gerekmektedir.

1. Ekliptik  Düzlem (Yörünge Düzlemi):  Dünya’nın Güneş etrafında izlediği yola Ekliptik Düzlem denir.

2. Ekliptik Eksen (Yörünge Ekseni):Ekliptik düzlemi  dik kestiği kabul edilen hayali çizgiye Ekliptik Eksen denir.

3.Dünya’nın   Ekseni:Kutuplardan  ve  yerin merkezinden geçtiği kabul edilen hayali çizgiye

Dünya’nın Ekseni denir.

4. Ekvator  Düzlemi:Dünya’yı  iki  eşit parçaya bölen hayali çizginin meydana getirdiği düzleme Ekvator Düzlemi denir.

Ekliptik eksen ile Dünya’nın ekseni birbiri ile çakışmaz aralarında 23° 27’ lık  bir eğiklik vardır. Bu eğikliğe Dünya’nın Eksen Eğikliği adı verilir. 

Eksen eğikliği, Dünya’nın hem kendi ekseni hem de Güneş etrafındaki hareketiyle hiçbir zaman değişmez. Sadece ekinoks tarihlerinde etkisi ortadan kalkar.

Eksen Eğikliğinin Sonuçları: 

1. Mevsimlerin oluşmasına neden olur. 

2. Bir noktaya düşen güneş ışınları yıl içerisinde değişir.

3. Bir noktaya dikilen çubuğun gölge boyu yıl içinde değişir.

4. Dönenceler ve Kutup Daireleri oluşur.

5. Kuzey ve Güney yarım kürelerde aynı anda farklı mevsimler yaşanır.

6. Aydınlanma dairesi sürekli yer değiştirir.

7. Gece ve gündüz süreleri uzayıp kısalır.

8. Mevsimlik sıcaklık ve basınç farkları oluşur. 

9. Matematik iklim kuşakları meydana gelir.

10. Güneşin doğuş-batış saati ve yeri değişir. 

 Eksen Eğikliği Olmasaydı:

(Ekvator düzlemi ile ekliptik üst üste çakışsaydı veya yer ekseni ekliptiği dik olarak kesseydi)  

Dönenceler  ve kutup daireleri oluşmazdı.

Güneş ışınları sadece Ekvatora dik gelirdi.

Mevsim değişmesi olmazdı. Sürekli aynı mevsim hüküm sürerdi.

Aydınlanma dairesi sürekli kutup noktalarına teğet geçerdi.

Gece gündüz süreleri birbirine eşit olurdu.

Güneşin doğuş-batış konumu ve saati değişmezdi.

Kısacası; sürekli ekinoks durumu yaşanırdı.

Eksen Eğikliği 20°Olsaydı:

Güneş ışınlarının dik geldiği alan daralırdı.

Güneş ışınlarının düşme açısında değişim azalacağından,Ekvatoral bölgenin sıcaklık ortalaması artardı.

Kutup kuşağı ve tropikal kuşağın alanları daralırken , ılıman kuşak genişlerdi.

Yurdumuzda yazlar daha serin, kışlar daha ılık olurdu.

Kutup noktalarının sıcaklığı azalırdı.

NOT :Eksen eğikliği kaç derece ise Kutup noktalarına güneş ışınları en fazla o açıyla düşer.

Aydınlanma çizgisi daha az yer değiştireceğinden gece ile gündüz arasındaki fark azalırdı.

NOT :Eksen eğikliği küçüldükçe gece ile gündüz arasındaki fark azalır. Eksen eğikliği büyüdüğünde ise fark artar.

Gölge Yönü

Cisimlerin gölgesi, ışık kaynağının tam aksine düşer.

Cisimlerin Gölge Yönüne  ve Boyuna Bakarak; 

Bulunduğumuz yarım küreyi tespit edebiliriz.

Yerel saati bulabiliriz.

Güneş ışınlarının düşme açısını bulabiliriz.

Yön tayini yapabiliriz.

Enlem ve boylam derecesini tespit edebiliriz.

MEVSİMLER VE OLUŞUMU 

Mevsimler Güneş’in gün dönümü ve gece gündüz eşitliği noktaları arasından geçişleri arasındaki sürelerdir. Mevsimlerin oluşmasının temel sebebi eksen eğikliği ve Dünya’nın Güneş çevresindeki hareketi (Yıllık Hareket)’dir. 

Gece ile gündüzü ayıran sınıra  Aydınlanma Çemberi  adı verilir. Dünya’nın Güneş çevresindeki hareketi sırasında, güneş ışınları  farklı  enlemlere dik  gelirken, aydınlanma dairesi, kutup daireleri ve kutup noktaları  arasında  yer değiştirir.

Aydınlanma dairesi ve güneş ışınlarının geliş açısına bağlı olarak aynı  anda farklı yarımkürelerde farklı mevsimler yaşanır. Kuzey Yarımküre yazı  yaşarken, Güney Yarımküre kışı  yaşamaktadır. Aynı  şekilde birinde sonbaharı  yaşanırken diğeri de ilkbahar yaşanır.

 Dünya’nın eksen eğikliği ve yıllık hareketine bağlı olarak dört önemli gün ortaya çıkar.

Bu günler mevsim başlangıcı olduğu için Gündönümü adı da verilir.
21 Mart ve 23Eylül     Ekinoks  tarihleri,
21 Aralık ve 21 Haziran  Solstis  tarihleridir.

Gündönümü(solstis) tarihleri     gündüz sürelerinin uzamaya veya kısalmaya döndüğü tarihlerdir.

Ekinoks tarihleri  ise güneş  ışınlarının Ekvator’a dik düştüğü ve bütün Dünya’da gece ve gündüz sürelerinin eşit olduğu tarihlerdir.

Eğer eksen eğikliği olmasaydı,  Dünya güneş etrafında dolanırken, güneş ışınlarının yere düşme açısı  değişmeyecek, sıcaklık  değişimleri gerçekleşmeyecek, böylece mevsimler de oluşmayacaktı.

21 MART (İLKBAHAR EKİNOKSU)

Dünya’nın yörünge üzerindeki konumu nedeniyle eksen eğikliğinin  etkisi ortadan kalkar ve güneş ışınları Ekvator’a dik gelir.

1. Güneş ışınları öğle vakti Ekvator’a dik açı ile düşer. 

2. Dünya’nın her yerinde gece ve gündüz eşitliği yaşanır.

3.  Güneş her iki kutuptan da görünür. KKN’nda Güneş doğmaya; GKN’nda Güneş batmaya başlar.

4. Kuzey Yarımküre’de ilkbahar, Güney Yarımküre’de sonbahar başlangıcıdır.

5. Aydınlanma çemberi kutup noktalarından teğet geçer.

6.  Kuzey  Yarımküre’de gündüzler gecelerden; Güney Yarımküre’de geceler  gündüzlerden daha uzun olur.

7.  Bir meridyen üzerindeki bütün noktalarda Güneş aynı  anda doğup, aynı  anda batar.

8.  Gölge boyu Ekvator’da 0, Ekvator’la 45° enlemi arasında cismin  boyu gölgenin boyundan büyük, 45° enlemlerinde cismin boyu gölge boyuna eşit, 45°-90° enlemleri arasında ise gölge boyu cismin boyundan uzundu. 

21 HAZİRAN (YAZ SOLSTİSİ)

Dünya’nın yörünge üzerindeki konumu ve eksen eğikliği nedeniyle Kuzey Yarımküre Güneş’e dönüktür ve güneş ışınları Yengeç Dönencesine dik gelir.

 

1. Güneş ışınları öğle vakti Yengeç Dönencesi’ne dik açı ile düşer. 

2. Ekvator’dan güneye gidildikçe geceler uzar, gündüzler kısalır.

3. Ekvator’dan kuzeye gidildikçe gündüzler uzar, geceler kısalır.

4. Kuzey Yarımküre’de yaz, Güney Yarımküre’de kış başlangıcıdır.

5. Aydınlanma çemberi kutup dairelerine teğet geçer.

6.  Kuzey Kutup Dairesi’nin tamamı  Güneş’i görürken, Güney  Kutup Dairesi’nin tamamı karanlıkta kalır.

7. Güneş KYK’de ufuk düzlemi üzerindeki en yüksek,  GYK’de en alçak konumuna gelir.

8. Gölge boyu KYK’de en kısa, GYK’de en uzun durumdadır. 

9. KYK’de  en uzun gündüz, en kısa gece;  GYK’de en  kısa gündüz, en uzun gece yaşanır.

10.Bu tarihten sonra KYK’de gündüzler  kısalmaya, geceler uzamaya;  GYK’de  gündüzler uzamaya, geceler kısalmaya başlar.

11. Bu tarihten sonra KYK’de güneş ışınlarının geliş açıları  küçülmeye; GYK’de büyümeye başlar.

23 EYLÜL (SONBAHAR EKİNOKSU)

Dünya’nın yörünge üzerindeki konumu nedeniyle eksen eğikliğinin  etkisi ortadan kalkar ve güneş ışınları Ekvator’a dik gelir.

1. Güneş ışınları öğle vakti Ekvator’a dik açı ile düşer.

2. Dünya’nın her yerinde gece ve gündüz eşitliği yaşanır.

3.  Güneş her iki kutuptan da görünür. KKN’nda güneş batmaya; GKN’nda güneş doğmaya başlar.

4. Kuzey Yarımküre’de sonbahar, Güney Yarımküre’de ilkbahar başlangıcıdır.

5. Aydınlanma çemberi kutup noktalarından teğet geçer.

6.  Kuzey  Yarımküre’de geceler gündüzlerden; Güney Yarımküre’de gündüzler gecelerden daha uzun olur.

7.  Bir meridyen üzerindeki bütün noktalarda güneş aynı  anda doğup, aynı  anda batar.

8.  Gölge boyu ekvatorda 0, Ekvator’la 45°  enlemi arasında cismin boyu gölgenin boyundan büyük, 45° enlemlerinde cismin boyu gölge boyuna eşit, 45°-90° enlemleri arasında ise gölge boyu cismin boyundan uzundur.

21 ARALIK (KIŞ SOLSTİSİ)

Dünya’nın yörünge üzerindeki konumu ve eksen eğikliği nedeniyle Güney Yarımküre Güneş’e dönüktür ve güneş ışınları Oğlak Dönencesine dik gelir. 

1. Güneş ışınları Oğlak Dönencesi’ne dik düşer. 

2. Ekvator’dan kuzeye gidildikçe geceler uzar, gündüzler kısalır.

3. Ekvator’dan güneye gidildikçe gündüzler uzar, geceler kısalır.

4. Kuzey Yarımküre’de kış, Güney Yarımküre’de yaz başlangıcıdır.

5. Aydınlanma çemberi kutup dairelerine teğet geçer.

6. Güney Kutup Dairesi’nin tamamı güneşi görürken, Kuzey Kutup Dairesi’nin tamamı karanlıkta kalır.

7. Güneş GYK’nde ufuk düzlemi üzerindeki en yüksek, KYK’nde en alçak konumuna gelir.

8. Gölge boyu GYK’nde en kısa, KYK’nde en uzun durumdadır. 

9.GYK’de  en uzun gündüz, en  kısa gece; KYK’de en  kısa gündüz, en uzun gece yaşanır.

10.Bu tarihten sonra GYK’de gündüzler  kısalmaya, geceler uzamaya;  KYK’de  gündüzler uzamaya, geceler kısalmaya başlar.

11. Bu tarihten sonra GYK’de güneş ışınlarının geliş açıları  küçülmeye; KYK’de büyümeye başlar. 

NOT 1:21 Mart–23 Eylül tarihleri arasında Kuzey Kutup Noktası 6 ay gündüz, Güney

Kutup Noktasında ise 6 ay gece yaşanır. 21 Eylül–Mart23 tarihleri arasında Kuzey

Kutup Noktası 6 ay gece, Güney Kutup Noktasında ise 6 ay gündüz yaşanır. 

NOT 2:Güneş ışınları dönenceler arasındaki her noktaya yıl içerisinde iki defa dik düşerken, dönencelere bir defa dik düşer. 

Güneş Işınlarının Geliş Açısının Hesaplanması:

1.Güneş ışınlarının hangi enleme dik düştüğü bilinecek. 

2. Düşme açısı  sorulan yerin enlemi ile güneş ışınlarının dik düştüğü nokta

arasındaki enlem farkı bulunacak.

3. Bulunan enlem farkı 90° den çıkarılacak.

Örnek:  Güney Yarımküre’de gündüzlerin kısalmaya başladığı  tarihte Türkiye’nin en kuzeyine güneş ışınları kaç derecelik açı ile düşer.

Çözüm: Bu tarih 21 Aralıktır ve güneş ışınları Oğlak Dönencesine dik düşer.

42 + 23 = 65   90 – 65 = 25

21 Aralık tarihinde Türkiye’nin en kuzeyi olan 42° kuzey enlemine güneş ışınları 25°lik bir açıyla düşerler.

Gece – Gündüz Durumu:

1.Eğer Dünya’nın günlük hareketi olmasa sürekli bir  yüzünde gündüz bir yüzünde gece yaşanırdı.

2.Dünya’nın yıllık hareketi ve eksen eğikliği nedeniyle gece gündüz sürekli uzayıp  kısalır.

•    Ekvator’da yıl boyunca 12 saat gece, 12 saat gündüz yaşanır.

•    Türkiye’de gece gündüz arasındaki fark 16 saate 8 saat olarak yazla kış  arasında değişir.

•    66° 33’ enleminde 24 saat gece ve 24 saat gündüz yaşanır.

•    90° enleminde ise 6 ay gece ve 6 ay gündüz yaşanır.

3. Dünya’nın eksen eğikliği olmasaydı sürekli 12 saat gece 12 saat gündüz yaşanırdı..

4.  21 Aralıkta Kuzey Kutup Noktası’na gidildikçe gündüzler kısalır, Güney Kutup Noktası’na gidildikçe gündüzler uzar. 21 Haziran tarihinde ise tam tersi yaşanır.

5.  Dünya’nın dönüş  hızının kutuplara doğru gittikçe yavaşlamasından dolayı,  Güneş’in doğma ve batma süreleri kutuplara doğru gittikçe uzar.

İKLİM KUŞAKLARI

1. Matematik İklim Kuşakları

Matematik iklim kuşakları  Ekvator, kutuplar, dönenceler ve kutup dairelerine göre belirlenen iklim kuşaklarıdır.

Yıl boyunca güneş ışınlarının düşme açısında görülen değişmeler,eksen eğikliği, matematik iklim kuşaklarını oluşturmaktadır.

Buna göre Ekvator ve dönenceler arası  Tropikal Kuşağı, dönenceler ile kutup daireleri arası  Orta Kuşağı, kutup daireleri ile kutup noktaları arası ise      Kutup Kuşağı’nı oluşturur. 

Oluşum sebebi :Dünyanın şekli  ve eksen eğikliğidir.

2.Sıcaklık Kuşakları

Sıcaklık  kuşakları  deniz seviyesine indirgenmiş sıcaklık  değerlerine göre belirlenir.Sıcaklık  kuşaklarının oluşumunda, Dünya’nın şekli, kara ve denizlerin dağılışı,  okyanus akıntıları ve genel hava dolaşımı etkili olmuştur. 

Oluşum sebebi:Enlem karadeniz dağılışı akıntılar,hava dolaşımı

Buna göre 30° 30’ K  paraleli ile 27° G  paraleli arasında kalan alan Sıcak Kuşağı oluşturur. KYK’de 30° 30’ K  paraleli ile 68° 30’ K paraleli arası  ile  GYK’de  27°  G paraleli ile 48° G paraleli arası Ilıman Kuşağı oluşturur. KYK’de 68° 30’ K paraleli ile

90° K paraleli arası ile GYK’de 48° G paraleli ile 90° G paraleli arası Soğuk Kuşağıoluşturur. 

Sıcaklık kuşaklarının yarımkürelere göre farklılık göstermesinin temel nedeni kara ve denizlerin yarımkürelere düzenli dağılmamasıdır.